مؤلفه های عدالت سازمانی با الهام از نهج البلاغه

با بررسی مفهوم عدالت در نهج البلاغه به این نتیجه می رسیم که امام علی(ع) در شیوه حکومت خود و همه والیان تحت امر خود رعایت عدالت را از ضرورتهای حکومت مـی دانـد و بـه همـه ابعاد عدالت، که امروزه تحت عنوان ابعاد سه گانه عدالت(توزیعی،رویه ای،تعاملی)مطرح است، توجه خاصی مبذول داشـته است(بدیهی است کلام امیر درباره عدالت بـیش از 1400سـال قـدمت دارد؛ درحـالی کـه متـون مربوط به عدالت سازمانی قدمتی کمتـر از چهـل سـال دارد.) بـرای مثـال، دربـاره نحـوه ارزیـابی زیردستان و تصمیم گیری درباره آنها (مبیین عدالت رویه ای) به مالک اشتر میفرماید:«و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمتهای هر یک از آنان را شناسایی کن و هرگز تـلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار»(نهج البلاغه، ترجمـه دشتی، نامه 53).
همچنین، درباره اصول پاداش دادن به زیردستان (مبیین عدالت توزیعی)به مالک میفرماید:«پس هر کدام از آنان را بر اساس کردارشان پاداش بده» (نهج البلاغه، نامه 53 ،بخش 35 ).
در جایی دیگر، درباره نحوه رفتار با زیردستان (مبیین عدالت تعاملی)، به محمد بن ابی بکر می فرماید: «در نگاه هایت و در نیم نگاه و خیره شدن به مردم، بـه تسـاوی رفتـار کـن، تـا بزرگـان در ستمکاری تو طمع نکنند و ناتوان ها در عدالت تو مأیوس نگردند»(نهج البلاغه، نامه27).

                                                                                                               

 

در ادامه به بیان متغیرهای هریک از ابعاد سه گانه عدالت با الهام از نهج البلاغه میپردازیم.

متغیرهای عدالت رویه ای:

1)ثبات در تصمیم  گیری:

«اگر رأی و اندیشه زمامدار دچار دگرگونی شود، او را از اجرای عدالت بسیار بازمی دارد»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی،نامه 59-1)

2)ارزش نهادن به تمامی گروه ها:
«دوست داشتنی ترین چیزها در نزد تو، در حق میانه ترین و در عدل فراگیرترین و در جلب خشنودی مردم گسترده ترین باشد»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 53-20)

3)عدم سوء استفاده از مقام و منصب:

«همانا پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نبوده، بلکه امانتی است در گردن تو»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 5)

4)رفع سوء تفاهم برای زیردستان:

«هرگاه رعیت بر تو بدگمان شدند عذر خویش را آشکارا با آنها در میان بگذار و با این کار از بدگمانی نجاتشان بده»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 130-53)

5)عدم خلف وعده:

«خلاف وعده عمل کردن خشم خدا و مردم را برمی انگیزاند»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه147-53)

6)پرهیز از امتیازخواهی:

«مبادا هرگز در آنچه با مردم مساوی هستی امتیازی بخواهی»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 147-53)

7)عدم اعمال نظر شخصی در گزینش زیردستان:
«مبادا در گزینش نویسندگان و منشیان، بر تیزهوشی و اطمینان شخصی و خوش باوری خود تکیه کنی»(نهج البلاغه،ترجمه دشتی، نامه 91-53)
8)عدم تصمیم گیری تا روشن شدن حقیقت:
«مبادا هرگز در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی یا کاری که وقت آن رسیده سستی کنی یا در چیزی که حقیقت آن روشن نیست ستیزه جویی کنی»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی،نامه 53)

9)عدم تأثیر شخصیت بر ارزیابی عملکرد:

«شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ بشماری، یا گمنامی کسی باعث نشود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی« (نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 62-53)

 

متغیرهای عدالت مراوده ای:

1)اعتنا و توجه  به زیردستان:

«به مردم به جهت اینکه بر آنها حکومت دارد بی اعتنایی نکند»نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 22)

2)فروتن و نرم خوبودن:

«با مردم فروتن باش،نرم خو و مهربان باش،گشاده رو و خندان باش»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 27)

3)میدان دادن به آرمان های زیردستان:
«پس آرزوهای سپاهیان را برآور و همواره از آنان ستایش کن»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 60-53)

4)عدم اجبار زیردستان به کارهایی که تمایل ندارند:

هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به رعیت بهتر از نیکوکاری به مردم و تخفیف در مالیات و عدم اجبار به کاری که دوست ندارند نیست»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی،نامه 53-36)

5)اعتماد داشتن به زیردستان:
اگر کسی گفت نه، دیگر به او مراجعه نکن و اگر کسی پاسخ داد آری، همراهش برو....»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 25)

6)خوش بینی نسبت به زیردستان:

«خوش بینی رنج طولانی مشکلات را از تو برمی دارد»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 53-37)

7)گذشت داشتن نسبت به زیردستان:

«اگر گناهی از آنان سر زد یا علت هایی بر آنان عارض شد یا خواسته و ناخواسته اشتباهی مرتکب میگردند آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر، آن گونه که دوست داری خدا تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه 53)

8)پرهیز از عیب جویی:

«مردم عیوبی دارند که رهبر امت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 53)

9)انتقادپذیری:

«نصیحت آن کس را که خیرخواه شماست گوش کنید و به جان دل بپذیرید»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 121-8)

10)بازخورد مثبت:

«همواره از آنان ستایش کن و کارهای مهمی را که انجام داده اند برشمار»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 60-53)

11)در میان زیردستان بودن:

«هیچگاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار که پنهان بودن رهبران، نمونه ای از تنگ خویی و کم اطلاعی در امور جامعه می باشد»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 123-51)

12)تعهد به مسئولیت اجتماعی:

«شما در پیشگاه خداوند، مسئول بندگان خدا و شهر ها و خانه ها و حیوانات هستید»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی،نامه 167-5)

13)مشخص کردن دلایل ارتقا و تنزیل برای ذینفع و دیگران:

«این کار را به خاطر کند شدن و سهل انگاریت یا انتظار کوشش بیشتری از تو انجام ندادم، اگر تو را از فرماندهی مصر عزل کردم، فرمانده جایی قرار دادم که ادارة آنجا بر تو آسانتر و حکومت تو در آن سامان خوشتر است»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 34)

 

متغیرهای عدالت توزیعی:

1)برابر بودن همه افراد(نفی قومیت گرایی):

«مردم دو دسته اند، دسته ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفرینش هستند»( نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 53-9)

2)پاداش بر اساس عملکرد:

«پس هر کدام از آنان را بر اساس کردارشان پاداش بده»(نهج البلاغه،ترجمة دشتی، نامه 53-35)

3)واگذاری پستهای کلیدی به افراد خوش سابقه:

«کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیا، از خاندان های پاکیزه و با تقوا، که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند انتخاب کن«(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 72-53)

4)تأمین رفاه زندگی زیردستان:

«از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان گذارد به اندازهای که خانواده هایشان در پشت جبهه، و خودشان در آسایش کامل باشند»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 56-53)

5)اشتغال از طریق ضوابط:

«در کار کارگزارانت بیندیش و پس از آزمایش به کارشان بگمار«نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 71-53)

6)توجه به وضع معیشتی زیردستان:

«روزی فراوان بر آنها ارزانی دار، که با گرفتن حقوق در اصلاح خود بیشتر کوشند»نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 74-53)

7)تلاش هر کسی را به حساب خودش گذاشتن:

«در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک را شناسایی کن و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذار»(نهج البلاغه،ترجمة دشتی، نامه 53)

8)یکسان نبودن درستکار و بدکار:

«هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشد زیرا نیکوکاران در نیکوکاری بی رغبت و بدکاران به بدکاری تشویق می شوند»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی، نامه 53)

9)امتیاز ندادن به خویشاوندان و اطرافیان:

«همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند...؛به گونه ای با آنها رفتار کن که که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند»(نهج البلاغه، ترجمة دشتی،نامه 127-53)

 

مقاله طراحی مدل عدالت سازمانی با الهام از نهج البلاغه و اعتباربخشی آن با استفاده از نظر خبرگان